Trật tự thế giới là sự sắp xếp, phân bổ và cân bằng quyền lực giữa các cường quốc nhằm duy trì sự ổn định của quan hệ quốc tế. Trật tự thế giới chỉ có tính chất tương đối do sự thay đổi so sánh lực lượng giữa các cường quốc. Chiến tranh thế giới xảy ra là lúc thế giới “mất trật tự” và đi tới xác lập một trật tự mới trong quan hệ quốc tế.
Trật tự hai cực Ianta là trật tự thế giới mới được thiết lập sau chiến thế thứ II theo khuôn khổ thỏa thuận của ba nước Liên Xô, Anh, Mĩ tại hội nghị Ianta. Theo đó, thế giới được phân thành hai cực đối lập gay gắt : cực Liên Xô và cực Mĩ. Cực Liên Xô làm hậu thuẫn cho phong trào cách mạng xã hội chủ nghĩa, cách mạng giải phóng dân tộc và sự nghiệp đấu tranh vì hòa bình dân chủ, tiến bộ xã hội trên thế giới. Cực Mĩ gồm các nước Tư bản chủ nghĩa và các thế lực phản động, hiếu chiến chống chủ nghĩa xã hội, phong trào cách mạng và hòa bình thế giới.
Sự hình thành trật tự hai cực Ianta
* Bối cảnh lịch sử
Đầu 1945 cục diện chiến tranh thế giới thứ II đã bước vào giai đoạn kết thúc, nhiều mâu thuẫn trong nội bộ phe Đồng Minh nổi lên gay gắt, trong đó nổi bật lên ba vấn đề cần giải quyết. Đó là việc nhanh chóng kết thúc chiến tranh ở châu Âu, châu Á – Thái Bình Dương. Việc tổ chức lại trật tự thế giới mới sau chiến tranh. Việc phân chia khu vực đóng quân theo chế độ quân quản ở các nước phát xít chiến bại và phân chia phạm vi ảnh hưởng của các nước tham gia chống chiến tranh phát xít.
Trong bối cảnh đó, hội nghị cấp cao của 3 cường quốc họp tại Ianta( Liên Xô) từ ngày 4 đến 11/2/1945, với sự tham gia của nguyên thủ ba cường quốc là : I.Xtalin (Liên Xô), Ph. Rudơven( Mĩ), Sớcsin (Anh).
* Diễn biến và những thỏa thuận của hội nghị Ianta
Hội nghị đã đưa ra những quyết định quan trọng:
– Thống nhất mục tiêu chung là tiêu diệt tận gốc chủ nghĩa phát xít Đức và chủ nghĩa quân phiệt Nhật Bản. Để nhanh chóng kết thúc chiến tranh, trong thời gian từ 2 đến 3 tháng sau khi đánh bại phát xít Đức, Liên Xô sẽ tham chiến chống Nhật ở châu Á.
– Thành lập tổ chức Liên hợp quốc nhằm duy trì hòa bình, an ninh thế giới.
– Thỏa thuận về việc đóng quân tại các nước nhằm giải giáp quân đội phát xít, phân chia phạm vi ảnh hưởng ở châu Âu và châu Á.
Ở châu Âu, quân đội Liên Xô chiếm đóng miền Đông nước Đức, Đông Béc lin và các nước Đông Âu; quân đội Mĩ, Anh, Pháp chiếm đóng miền Tây nước Đức, Tây Béc lin và các nước Tây Âu. Vùng Đông Âu thuộc phạm vi ảnh hưởng của Liên Xô, vùng Tây Âu thuộc phạm vi ảnh hưởng của Mĩ. Hai nước Áo và Phần Lan trở thành những nước trung lập.
Ở châu Á, hội nghị chấp nhận điều kiện để Liên Xô tham chiến chống Nhật. Giữ nguyên trạng Mông Cổ. Khôi phục quyền lợi của nước Nga đã bị mất do chiến tranh Nga – Nhật năm 1904: trả lại cho Liên Xô miền Nam đảo Xakhalin. Liên Xô chiếm 4 đảo thuộc quần đảo Curin.
Quân đội Mĩ chiếm đóng Nhật Bản. Ở bán đảo Triều Tiên, Hồng quân Liên Xô chiếm đóng miền Bắc và quân Mĩ chiếm đóng miền Nam, lấy vĩ tuyến 38 làm ranh giới. Trung Quốc cần trở thành một quốc gia thống nhất và dân chủ, Chính phủ Trung Hoa dân quóc cần cải tổ với sự tham gia của Đảng cộng sản và các đảng phái dân chủ, trả lại cho Trung QUốc vùng Mãn Châu, đảo Đài Loan và bán đảo Bành Hồ. Các vùng còn lại của châu Á (Đông Nam Á, Tây Á) vẫn thuộc phạm vi ảnh hưởng của các nước phương Tây.
Những quyết định của Hội nghị cấp cao Ianta đã trở thành những khuôn khổ của trật tự TG mới từng bước được thiết lập trong những năm 1945 – 1947 sau khi chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, thường được gọi là trật tự hai cực Ianta (hai cực chỉ Mĩ và Liên Xô phân chia phạm vi ảnh hưởng trên cơ sở thỏa thuận tại Ianta.
* So sánh trật tự hai cực Ianta và trật tự Véc xai – Oa sinh tơn
Giống nhau: Cả hai trật tự này đều được hình thành sau chiến tranh thế giới đẫm máu, ác liệt và đều do cường quốc thắng trận thiết lập nên để phục vụ lợi ích cao nhất của mình.
Khác nhau: Cực Liên Xô luôn làm hậu thuẫn cho phong trào cách mạng xã hội chủ nghĩa, phong trào giải phóng dân tộc và phong trào đấu tranh vì hòa bình dân chủ và tiến bộ xã hội. Trong khi đó, cực Mĩ luôn ra sức cấu kết, giúp đỡ các thế lực phản động chống phá cách mạng thế giới với mưu đồ vươn lên thống trị thế giới.
Về cơ cấu, việc giải quyết vấn đề sau chiến tranh và duy trì hòa bình an ninh sau chiến tranh, việc kí hòa ước với các nước chiến bại… thì trật tự hai cực Ianta tỏ rõ sự tiến bộ và tích cực hơn so với trật tự Véc xai – Oa sinh tơn.
Trong trật tự hai cực Ianta đã diễn ra một cuộc đối đầu gay gắt, quyết liệt và kéo dài tới gần hai thập niên giữa 2 cực Liên Xô và Mĩ, làm cho cục diện thế giới luôn phức tạp, căng thẳng. Cuộc đối đầu này đã dẫn tới cuộc đối đầu giữa hai khối Đông – Tây và cuốn hút từng quốc gia, từng khu vực chịu ảnh hưởng sâu sắc của cuộc đối đầu này.